પતઞ્જલિ યોગ સૂત્રાણિ - ૪ (કૈવલ્ય પાદઃ)

અથ કૈવલ્યપાદઃ |

જન્મૌષધિમન્ત્રતપસ્સમાધિજાઃ સિદ્ધયઃ ||1||

જાત્યન્તરપરિણામઃ પ્રકૃત્યાપૂરાત ||2||

નિમિત્તમપ્રયોજકં પ્રકૃતીનાંવરણભેદસ્તુ તતઃ ક્ષેત્રિકવત ||3||

નિર્માણચિત્તાન્યસ્મિતામાત્રાત ||4||

પ્રવૃત્તિભેદે પ્રયોજકં ચિત્તમેકમનેકેષામ ||5||

તત્ર ધ્યાનજમનાશયમ ||6||

કર્માશુક્લાકૃષ્ણં યોગિનઃ ત્રિવિધમિતરેષામ ||7||

તતઃ તદ્વિપાકાનુગ્ણાનામેવાભિવ્યક્તિઃ વાસનાનામ ||8||

જાતિ દેશ કાલ વ્યવહિતાનામપ્યાન્તર્યાં સ્મૃતિસંસ્કારયોઃ એકરૂપત્વાત ||9||

તાસામનાદિત્વં ચાશિષો નિત્યત્વાત ||10||

હેતુફલાશ્રયાલમ્બનૈઃસંગૃહીતત્વાતેષામભાવેતદભાવઃ ||11||

અતીતાનાગતં સ્વરૂપતો‌உસ્ત્યધ્વભેદાદ્ધર્માણામ ||12||

તે વ્યક્તસૂક્ષ્માઃ ગુણાત્માનઃ ||13||

પરિણામૈકત્વાત વસ્તુતત્ત્વમ ||14||

વસ્તુસામ્યે ચિત્તભેદાત્તયોર્વિભક્તઃ પન્થાઃ ||15||

ન ચૈકચિત્તતન્ત્રં ચેદ્વસ્તુ તદપ્રમાણકં તદા કિં સ્યાત ||16||

તદુપરાગાપેક્ષિત્વાત ચિત્તસ્ય વસ્તુજ્ઞાતાજ્ઞાતમ ||17||

સદાજ્ઞાતાઃ ચિત્તવ્ર્ત્તયઃ તત્પ્રભોઃ પુરુષસ્યાપરિણામિત્વાત ||18||

ન તત્સ્વાભાસં દૃશ્યત્વાત ||19||

એક સમયે ચોભયાનવધારણમ ||20||

ચિત્તાન્તર દૃશ્યે બુદ્ધિબુદ્ધેઃ અતિપ્રસઙ્ગઃ સ્મૃતિસંકરશ્ચ ||21||

ચિતેરપ્રતિસંક્રમાયાઃ તદાકારાપત્તૌ સ્વબુદ્ધિ સંવેદનમ ||22||

દ્રષ્ટૃદૃશ્યોપરક્તં ચિત્તં સર્વાર્થમ ||23||

તદસઙ્ખ્યેય વાસનાભિઃ ચિત્રમપિ પરાર્થમ સંહત્યકારિત્વાત ||24||

વિશેષદર્શિનઃ આત્મભાવભાવનાનિવૃત્તિઃ ||25||

તદા વિવેકનિમ્નં કૈવલ્યપ્રાગ્ભારં ચિત્તમ ||26||

તચ્છિદ્રેષુ પ્રત્યયાન્તરાણિ સંસ્કારેભ્યઃ ||27||

હાનમેષાં ક્લેશવદુક્તમ ||28||

પ્રસંખ્યાને‌உપ્યકુસીદસ્ય સર્વથા વિવેકખ્યાતેઃ ધર્મમેઘસ્સમાધિઃ ||29||

તતઃ ક્લેશકર્મનિવૃત્તિઃ ||30||

તદા સર્વાવરણમલાપેતસ્ય જ્ઞાનસ્યાનન્ત્યાત જ્ઞેયમલ્પમ ||31||

તતઃ કૃતાર્થાનં પરિણામક્રમસમાપ્તિર્ગુણાનામ ||32||

ક્ષણપ્રતિયોગી પરિણામાપરાન્ત નિર્ગ્રાહ્યઃ ક્રમઃ ||33||

પુરુષાર્થશૂન્યાનાં ગુણાનાંપ્રતિપ્રસવઃ કૈવલ્યં સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠા વા ચિતિશક્તિરિતિ ||34||

ઇતિ પાતઞ્જલયોગદર્શને કૈવલ્યપાદો નામ ચતુર્થઃ પાદઃ |