પતઞ્જલિ યોગ સૂત્રાણિ - ૩ (વિભૂતિ પાદઃ)
શ્રીપાતઞ્જલયોગદર્શનમ |
અથ વિભૂતિપાદઃ |
દેશબન્ધશ્ચિત્તસ્ય ધારણા ||1||
તત્ર પ્રત્યયૈકતાનતા ધ્યાનમ ||2||
તદેવાર્થમાત્રનિર્ભાસં સ્વરૂપશૂન્યમિવ સમાધિઃ ||3||
ત્રયમેકત્ર સંયમઃ ||4||
તજ્જયાત પ્રજ્ઞાલોકઃ ||5||
તસ્ય ભૂમિષુ વિનિયોગઃ ||6||
ત્રયમન્તરઙ્ગં પૂર્વેભ્યઃ ||7||
તદપિ બહિરઙ્ગં નિર્બીજસ્ય ||8||
વ્યુત્થાનનિરોધસંસ્કારયોરભિભવપ્રાદુર્ભાવૌ નિરોધક્ષણચિત્તાન્વયો નિરોધપરિણામઃ ||9||
તસ્ય પ્રશાન્તવાહિતા સંસ્કારાત ||10||
સર્વાર્થતૈકાગ્રાતયોઃ ક્ષયોદયૌ ચિત્તસ્ય સમાધિપરિણામઃ ||11||
તતઃ પુનઃ શાન્તોદિતૌ તુલ્યપ્રત્યયૌ ચિત્તસ્યૈકાગ્રતા પરિણામઃ ||12||
એતેન ભૂતેન્દ્રિયેષુ ધર્મલક્ષણાવસ્થાપરિણામા વ્યાખ્યાતાઃ ||13||
શાન્તોદિતાવ્યપદેશ્યધર્માનુપાતી ધર્મી ||14||
ક્રમાન્યત્વં પરિણામાન્યત્વે હેતુઃ ||15||
પરિણામત્રયસંયમાદતીતાનાગતજ્ઞાનમ ||16||
શબ્દાર્થપ્રત્યયાનામિતરેતરાધ્યાસાત સઙ્કરસ્તત્પ્રવિભાગસંયમાત સર્વભૂતરુતજ્ઞાનમ ||17||
સંસ્કારસાક્ષાત્કરણાત પૂર્વજાતિજ્ઞાનમ ||18||
પ્રત્યયસ્ય પરચિત્તજ્ઞાનમ ||19||
ન ચ તત સાલમ્બનં તસ્યાવિષયીભૂતત્વાત ||20||
કાયરૂપસંયમાત તદ્ગ્રાહ્યશક્તિસ્તમ્ભે ચક્ષુઃ પ્રકાશાસંપ્રયોગેஉન્તર્ધાનમ ||21||
સોપક્રમં નિરુપક્રમં ચ કર્મ તત્સંયમાદપરાન્તજ્ઞાનમરિષ્ટેભ્યો વા ||22||
મૈત્ર્યાદિષુ બલાનિ ||23||
બલેષુ હસ્તિબલાદીની ||24||
પ્રવૃત્ત્યાલોકન્યાસાત સૂક્ષ્મવ્યવહિતવિપ્રકૃષ્ટજ્ઞાનમ ||25||
ભુવનજ્ઞાનં સૂર્યે સંયમાત ||26||
ચન્દ્રે તારાવ્યૂહજ્ઞાનમ ||27||
ધ્રુવે તદ્ગતિજ્ઞાનમ ||28||
નાભિચક્રે કાયવ્યૂહજ્ઞાનમ ||29||
કણ્ઠકૂપે ક્ષુત્પિપાસાનિવૃત્તિઃ ||30||
કૂર્મનાડ્યાં સ્થૈર્યમ ||31||
મૂર્ધજ્યોતિષિ સિદ્ધદર્શનમ ||32||
પ્રાતિભાદ્વા સર્વમ ||33||
હૃદયે ચિત્તસંવિત ||34||
સત્ત્વપુરુષયોરત્યન્તાસઙ્કીર્ણયોઃ પ્રત્યયાવિશેષો ભોગઃ પરાર્થત્વાત સ્વાર્થસંયમાત પુરુષજ્ઞાનમ ||35||
તતઃ પ્રાતિભશ્રાવણવેદનાદર્શાસ્વાદવાર્તા જાયન્તે ||36||
તે સમાધાવુપસર્ગાવ્યુત્થાને સિદ્ધયઃ ||37||
બન્ધકારણશૈથિલ્યાત પ્રચારસંવેદનાચ્ચ ચિત્તસ્ય પરશરીરાવેશઃ ||38||
ઉદાનજયાજ્જલપઙ્કકણ્ટકાદિષ્વસઙ્ગ ઉત્ક્રાન્તિશ્ચ ||39||
સમાનજયાજ્જ્વલનમ ||40||
શ્રોત્રાકાશયોઃ સમ્બન્ધસંયમાત દિવ્યં શ્રોત્રમ ||41||
કાયાકાશયોઃ સમ્બન્ધસંયમાત લઘુતૂલસમાપત્તેશ્ચ આકાશગમનમ ||42||
બહિરકલ્પિતા વૃત્તિર્મહાવિદેહા તતઃ પ્રકાશાવરણક્ષયઃ ||43||
સ્થૂલસ્વરૂપસૂક્ષ્માન્વયાર્થવત્ત્વસંયમાત ભૂતજયઃ ||44||
તતોஉણિમાદિપ્રાદુર્ભાવઃ કાયસંપત તદ્ધર્માનભિઘાતશ્ચ ||45||
રૂપલાવણ્યબલવજ્રસંહનનત્વાનિ કાયસમ્પત ||46||
ગ્રહણસ્વરૂપાસ્મિતાન્વયાર્થવત્ત્વસંયમાદિન્દ્રિયજયઃ ||47||
તતો મનોજવિત્વં વિકરણભાવઃ પ્રધાનજયશ્ચ ||48||
સત્ત્વપુરુષાન્યતાખ્યાતિમાત્રસ્ય સર્વભાવાધિષ્ઠાતૃત્વં સર્વજ્ઞાતૃત્વઞ્ચ ||49||
તદ્વૈરાગ્યાદપિ દોષબીજક્ષયે કૈવલ્યમ ||50||
સ્થાન્યુપનિમન્ત્રણે સઙ્ગસ્મયાકરણં પુનરનિષ્ટપ્રસઙ્ગાત ||51||
ક્ષણતત્ક્રમયોઃ સંયમાદ્વિવેકજં જ્ઞાનમ ||52||
જાતિલક્ષણદેશૈરન્યતાનવચ્છેદાત તુલ્યયોસ્તતઃ પ્રતિપત્તિઃ ||53||
તારકં સર્વવિષયં સર્વથાવિષયમક્રમં ચેતિ વિવેકજં જ્ઞાનમ ||54||
સત્ત્વપુરુષયોઃ શુદ્ધિસામ્યે કૈવલ્યમ ||55||
ઇતિ શ્રીપાતઞ્જલયોગદર્શને વિભૂતિપાદો નામ તૃતીયઃ પાદઃ |