પતઞ્જલિ યોગ સૂત્રાણિ - ૨ (સાધન પાદ)
અથ સાધનપાદઃ |
તપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ ક્રિયાયોગઃ ||1||
સમાધિભાવનાર્થઃ ક્લેશતનૂકરણાર્થશ્ચ ||2||
અવિદ્યાસ્મિતારાગદ્વેષાભિનિવેશાઃ ક્લેશાઃ ||3||
અવિદ્યા ક્ષેત્રમુત્તરેષાં પ્રસુપ્તતનુવિચ્છિન્નોદારાણામ ||4||
અનિત્યાશુચિદુઃખાનાત્મસુ નિત્યશુચિસુખાત્મખ્યાતિરવિદ્યા ||5||
દૃગ્દર્શનશક્ત્યોરેકાત્મતેવાસ્મિતા ||6||
સુખાનુશયી રાગઃ ||7||
દુઃખાનુશયી દ્વેષઃ ||8||
સ્વરસવાહી વિદુષોஉપિ તથારૂઢોஉભિનિવેશઃ ||9||
તે પ્રતિપ્રસવહેયાઃ સૂક્ષ્માઃ ||10||
ધ્યાનહેયાસ્તદ્વૃત્તયઃ ||11||
ક્લેશમૂલઃ કર્માશયો દૃષ્ટાદૃષ્ટજન્મવેદનીયઃ ||12||
સતિ મૂલે તદ વિપાકો જાત્યાયુર્ભોગાઃ ||13||
તે હ્લાદપરિતાપફલાઃ પુણ્યાપુણ્યહેતુત્વાત ||14||
પરિણામતાપસંસ્કારદુઃખૈર્ગુણવૃત્તિવિરોધાચ્ચ દુઃખમેવ સર્વં વિવેકિનઃ ||15||
હેયં દુઃખમનાગતમ ||16||
દ્રષ્ટ્ટદૃશ્યયોઃ સંયોગો હેયહેતુઃ||17||
પ્રકાશક્રિયાસ્થિતિશીલં ભૂતેન્દ્રિયાત્મકં ભોગાપવર્ગાર્થં દૃશ્યમ ||18||
વિશેષાવિશેષલિઙ્ગમાત્રાલિઙ્ગાનિ ગુણપર્વાણિ ||19||
દ્રષ્ટા દૃશિમાત્રઃ શુદ્ધોஉપિ પ્રત્યયાનુપશ્યઃ ||20||
તદર્થ એવ દૃશ્યસ્યાત્મા ||21||
કૃતાર્થં પ્રતિ નષ્ટમપ્યનષ્ટં તદન્યસાધારણત્વાત ||22||
સ્વસ્વામિશક્ત્યોઃ સ્વરૂપોપલબ્ધિહેતુઃ સંયોગઃ ||23||
તસ્ય હેતુરવિદ્યા ||24||
તદભાવાત્સંયોગાભાવો હાનં તદ દૃશેઃ કૈવલ્યમ ||25||
વિવેકખ્યાતિરવિપ્લવા હાનોપાયઃ ||26||
તસ્ય સપ્તધા પ્રાન્તભૂમિઃ પ્રજ્ઞા ||27||
યોગાઙ્ગાનુષ્ઠાનાદશુદ્ધિક્ષયે જ્ઞાનદીપ્તિરાવિવેકખ્યાતેઃ ||28||
યમનિયમાસનપ્રાણાયામપ્રત્યાહારધારણાધ્યાનસમાધયોષ્ટાવઙ્ગાનિ ||29||
અહિંસાસત્યાસ્તેયબ્રહ્મચર્યાપરિગ્રહા યમાઃ ||30||
જાતિદેશકાલસમયાનવચ્છિનાઃ સાર્વભૌમા મહાવ્રતમ ||31||
શૌચસન્તોષતપઃ સ્વાધ્યાયેશ્વરપ્રણિધાનાનિ નિયમાઃ ||32||
વિતર્કબાધને પ્રતિપક્ષભાવનમ ||33||
વિતર્કાહિંસાદયઃ કૃતકારિતાનુમોદિતા લોભક્રોધમોહપૂર્વકા મૃદુમધ્યાધિમાત્રા દુઃખાજ્ઞાનાનન્તફલા ઇતિ પ્રતિપક્ષભાવનમ ||34||
અહિંસાપ્રતિષ્ઠાયાં તત્સન્નિધૌ વૈરત્યાગઃ ||35||
સત્યપ્રતિષ્ઠાયાં ક્રિયાફલાશ્રયત્વમ ||36||
અસ્તેયપ્રતિષ્ઠાયાં સર્વરત્નોપસ્થાનમ ||37||
બ્રહ્મચર્યપ્રતિષ્ઠાયાં વીર્યલાભઃ ||38||
અપરિગ્રહસ્થૈર્યે જન્મકથન્તાસમ્બોધઃ ||39||
શૌચાત્સ્વાઙ્ગજુગુપ્સા પરૈરસંસર્ગઃ ||40||
સત્ત્વશુદ્ધિસૌમનસ્યૈકાગ્ર્યેન્દ્રિયજયાત્મદર્શનયોગ્યત્વાનિ ચ ||41||
સન્તોષાત અનુત્તમઃસુખલાભઃ ||42||
કાયેન્દ્રિયસિદ્ધિરશુદ્ધિક્ષયાત તપસઃ ||43||
સ્વાધ્યાયાદિષ્ટદેવતાસંપ્રયોગઃ ||44||
સમાધિસિદ્ધિરીશ્વરપ્રણિધાનાત ||45||
સ્થિરસુખમાસનમ ||46||
પ્રયત્નશૈથિલ્યાનન્તસમાપત્તિભ્યામ ||47||
તતો દ્વન્દ્વાનભિઘાતઃ ||48||
તસ્મિન સતિ શ્વાસપ્રશ્વાસયોર્ગતિવિચ્છેદઃ પ્રાણાયામઃ ||49||
(સ તુ) બાહ્યાભ્યન્તરસ્તમ્ભવૃત્તિર્દેશકાલસઙ્ખ્યાભિઃ પરિદૃષ્ટો દીર્ઘસૂક્ષ્મઃ ||50||
બાહ્યાભ્યન્તરવિષયાક્ષેપી ચતુર્થઃ ||51||
તતઃ ક્ષીયતે પ્રકાશાવરણમ ||52||
ધારણાસુ ચ યોગ્યતા મનસઃ ||53||
સ્વવિષયાસંપ્રયોગે ચિત્તસ્વરૂપાનુકાર ઇવેન્દ્રિયાણાં પ્રત્યાહારઃ ||54||
તતઃ પરમાવશ્યતેન્દ્રિયાણામ ||55||
ઇતિ પાતઞ્જલયોગદર્શને સાધનપાદો નામ દ્વિતીયઃ પાદઃ |